JEDNOSTKI FIZYCZNOGEOGRAFICZNE

 Gmina Przystajń pod względem geograficznym zgodnie z regionami fizyczno-geograficznymi położona jest w:

• prowincji: Wyżyna Małopolska,
• podprowincji: Wyżyna Śląsko-Krakowska,
• makroregionu: Wyżyna Woźnicko-Wieluńska,
• na pograniczu 2 mezoregienów: Obniżenia  Liswarty-Prosny i  Progu Herbskiego.

Obniżenie Liswarty-Prosny. Wycięte zostało w piaszczysto-ilastych utworach liasu. Szerokie dno położone w części wschodniej na wysokości 260 m n.p.m. obniża się łagodnie w kierunku północno-zachodnim i osiąga nad Liswartą 230 m n.p.m. Stanowi ono równinę płaską, wysłaną warstwą plejstoceńskich piasków pochodzenia wolnolodowcowego.

Próg Herbski. Stanowi wąski pas wzniesień piaskowcowych o szerokości 1-3 km, ciągnących się od Herbów na południowym wschodzie do Podłęża Szlacheckiego nad Liswartą. Północno-zachodni człon Progu Herbskiego nosi nazwę Pagórów Brzezińskich, których kulminacje w części południowo-wschodniej dochodzą do 300 m n.p.m. i obniżają się  stopniowo w kierunku południowo-zachodnim do 260 m n.p.m.

 

UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI

Na obszarze gminy można wydzielić następujące jednostki morfologiczne:

1. Pagóry Brzezińskie,
2. wysoczyznę polodowcową,
3. doliny rzeczne.

Pagóry Brzezińskie na terenie gminy stanowią fragment piaskowcowych wzniesień wznoszących się ponad otaczający obszar falistej równiny morenowej. Nie mają one przebiegu prostolinijnego lecz rozczłonkowane są na  szereg pojedynczych  wzniesień. Wzniesienia te stanowią garby i pagóry o łagodnych stokach wznoszące się od 10–30 m ponad    poziom   zasypania piaszczystego.  Występują   one   w południowo-wschodniej oraz środkowej części gminy i są w całości zalesione. Pagóry Brzezińskie na terenie gminy osiągają kulminację na wzniesieniach na północ od miejscowości  Kamińsko   /Dębowa Góra-301,2 m n.p.m./ i obniżają się w kierunku północno-zachodnim - /Brzęczykowa Góra-283,1 m n.p.m., Syligowa  Góra-278 m n.p.m., Cybata Góra - 278  m n.p.m/, do 260 m n.p.m. nad Liswartą.  Spadki terenu w obrębie spłaszczeń wynoszą 0-2 %, w obrębie stoków dochodzą do 5 %.

Wysoczyzna polodowcowa zajmuje prawie całą  powierzchnię gminy. Rzeźbę terenu stanowi przeważnie falista i niskofalista,  mało   urozmaicona   wysoczyzna   o spadkach do 2 %, zbudowana z utworów lodowcowych i wodno-lodowcowych spod,   których  miejscami   wychodzą  utwory   starsze. Obszar wysoczyzny  łagodnie opada  w kierunku południowo-zachodnim i zachodnim ku dolinie Liswarty i w kierunku północnym ku dolinie Pankówki.

Doliny rzeczne wyraźnie zaznaczają się w krajobrazie gminy. Tworzą je rzeki Liswarta i Pankówka z dopływami. Na odcinku Kuźnica Nowa - Podłęże Szlacheckie rzeka Liswarta przełamuje się przez  Pagóry Brzezińskie; dolina jej ma charakter doliny przełomowej. Dno doliny Liswarty na terenie gminy przebiega na wysokości 242-280 m n.p.m. Płaskodenna dolina Liswarty posiada system teras wykształconych  w  materiale czwarto- rzędowym. Rzeka  Pankówka płynie w nieckowatej dolinie o płaskim dnie, w  której  można wyróżnić terasę zalewową i wyższą nadzalewową. Pozostałe cieki są słabo wcięte  w wysoczyznę a ich nieckowate doliny są często podmokłe i  zabagnione. Wysokość bezwzględna obszaru   gminy   waha  się  od  301,2 m  n.p.m.  /Dębowa Góra/  do 220 m n.p.m. /dolina Liswarty w północnej części gminy/. Deniwelacje terenu dochodzą do 81 m.

 

BUDOWA GEOLOGICZNA I SUROWCE MINERALNE

Obszar gminy Przystajń znajduje się w części północno-zachodniej monokliny Śląsko-Krakowskiej. Charakteryzuje się ona monoklinalnym ułożeniem warstw starszego podłoża. Zapadają one łagodnie ku północnemu-wschodowi pod niewielkim kątem 1-5 ^o .

Obszar budują w kolejności stratygraficznej następujące utwory geologiczne:

• jurajskie,
• czwartorzędowe

Utwory jurajskie

Utwory jury dolnej – lias są najstarszymi skałami nawierconymi na obszarze gminy. Stanowią je tzw. warstwy łysieckie, wykształcone jako iły szare z muskowitem z przewarstwieniami drobnoziarnistych piaskowców oraz łupki. Tworzą one wychodnie w okolicach miejscowości Kuźnica Nowa, Siekierowizna i Ługi-Radły.

Utwory jury środkowej – dogger reprezentują w spągu tzw. warstwy kościeliskie wykształcone w postaci piaskowców drobnoziarnistych oraz piasków luźnych o różnym ziarnie. Warstwy od siebie oddzielone są partiami ilastymi. Miąższość warstw kościeliskich jest rzędu ok. 40 m. Tworzą one wychodnie na południe od miejscowości Przystajń oraz w Podłężu Szlacheckim nad Liswartą. Bezpośrednio na warstwach kościeliskich zalega kompleks tzw. iłów rudonośnych doggeru dolnego.

Utwory czwartorzędowe

Pokrywają znaczne części obszaru gminy. Miąższość ich jest zmienna  i waha się w granicach od 1-60 m., średnio wynosi kilkanaście metrów. Utwory czwartorzędu pokrywają iły rudonośne doggeru lub wypełniają rynny preglacjalne wymyte w serii rudonośnej. Największą miąższość utworów czwartorzędowych stwierdzono właśnie w tych rynnach.

Plejstocen – reprezentowany jest przez piaski i żwiry wodnolodowcowe, piaski i żwiry z głazami lodowcowymi oraz gliny zwałowe. W dolinie Liswarty występują piaski i żwiry teras kumulacyjnych, średnio i drobnoziarniste. Są one najmłodszymi osadami plejstocenu.

Holocen – reprezentują piaski rzeczne, namuły, torfy oraz piaski wydmowe. Piaski rzeczne, namuły występują w dolinach współcześnie płynących rzek i potoków.

Piaski wydmowe to utwory akumulacji dolinnej. Są one najczęściej drobnoziarniste i cechują się bardzo dobrym wysortowaniem oraz warstwowaniem krzyżowym.

Nieliczne wydmy występują w południowej części gminy.

Na terenie gminy występują następujące surowce mineralne:

• piaski zwałowe,
• piaski i żwiry akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej eksploatowane lokalnie na potrzeby budownictwa na terenie całej gminy,
• piaski i żwiry udokumentowane w złożu na terenie lasów państwowych w okolicach  Dębowej Góry,
• iły jurajskie eksploatowane do produkcji cegły w systemie gospodarczym w miejscowości Kostrzyna.

 

GLEBY I UŻYTKOWANIE TERENU

Na obszarze gminy Przystajń występujące gleby w przeważającej większości wykształcone są w materiale czwartorzędowym zwałowym lub wodnolodowcowym. Mniejszość stanowią gleby powstałe ze skał jurajskich: iłów i piaskowców.

Pod względem typologicznym większość gleb w obrębie wysoczyzny należy do typu bielicowego /pseudobielice/, rzadziej do typu gleb brunatnych; lokalnie występują czarne ziemie.

W dolinach rzek i strumieni wykształciły się gleby hydrogeniczne /mułowo-torfowe i torfowe/.

Pod względem składu mechanicznego, większość gleb wytworzonych jest z piasków o różnym stopniu zaglinienia, t.j. od piasków luźnych i słabogliniastych, poprzez piaski gliniaste lekkie, gliny oraz iły.

Struktura użytkowa gruntów na terenie gminy

Wyszczególnienie	ha	%
Powierzchnia ogółem:	8885	100,0
Użytki rolne ogółem:	5614	63,2
- grunty orne	4223	47,5
- sady	30	0,3
- łąki	962	10,8
- pastwiska	399	4,5
Lasy ogółem:	2711	30,5
- lasy państwowe	2208
- lasy gminne i prywatne	503
Tereny zainwestowane  i inne:	560	6,3
- obszary zabudowy mieszkaniowej	460
- obszary pozostałe	20
- obszary zabudowy przemysłowej	80

 

 

WODY

Wody powierzchniowe

Cały obszar gminy znajduje się w zasięgu dorzecza rzeki Warty, będącej dopływem Odry. 

Obszar gminy odwadnia rzeka Liswarta z dopływami, z których największym jest Pankówka. Zachodnią  i  południowo-zachodnią część gminy  odwadnia rzeka Liswarta z krótkimi, prawobrzeżnymi dopływami, które biorą początek w Pagórach Brzezińskich. Wschodnią część gminy odwadnia  rzeka  Pankówka z dopływami. Między Liswartą i jej dopływem Pankówką  przebiega dział wodny IV rzędu.     

Liswarta bierze swój początek w  okolicach wsi Mzyki koło Boronowa.  Źródła jej stanowi gęsta sieć rowów melioracyjnych. Biegnie po zachodniej części gminy, pod  Krzepicami  skręca  w prawo i równoleżnikowo dopływa do Warty. Liswarta płynie w rozległej płaskodennej dolinie początkowo w kierunku północno-zachodnim, skręcając koło miejscowości Ługi-Radły ku  północy; pod Krzepicami  skręca w  prawo i równoleżnikowo  dopływa  do Warty. Rzeka  stanowi  zarazem  zachodnią granicę  administracyjną gminy, a także granicę powiatów kłobuckiego i oleskiego oraz województw śląskiego i opolskiego.

Pankówka  tylko w środkowym biegu płynie przez obszar gminy. Bierze ona swój początek w okolicach miejscowości Wręczyca Wielka i uchodzi do Liswarty w  miejscowości  Starokrzepice. Średnia głębokość rzeki  wynosi ok. 0,5 m. Średni spadek rzeki wynosi 2 %.  Średnia wysokość brzegów wynosi 1-1,5 m. Średnia szybkość przepływu wynosi 0,48 m/s. Całkowita powierzchnia zlewni Pankówki wynosi 132,0 km².

Na terenie Gminy zlokalizowanych jest pięć młynów. Trzy na rzece Liswarta, w miejscowościach: Kluczno, Ługi-Radły i Kuźnica Nowa oraz dwa na Pankówce, w miejscowościach  Kuźnicy Stara  i Kostrzyna.

Wody podziemne

Na obszarze gminy Przystajń występują dwa piętra wodonośne:

• czwartorzędowe
• jurajskie.

Piętro wodonośne czwartorzędowe

Kształtowanie się pierwszego  poziomu wód gruntowych warunkowane jest budową geologiczną i rzeźbą terenu. W obrębie dolin rzecznych Liswarty i Pankówki, wypełnionych w przewadze utworami o dużej przepuszczalności, zwierciadło występuje na ogół o charakterze ciągłym na niewielkiej głębokości 0-2 m od powierzchni terenu.

Wody warstwy o swobodnym zwierciadle pozwalają uzyskać wydajność studni nawet do kilkunastu m³/h/1m depresji. Na pozostałym obszarze, gdzie miąższość utworów piaszczysto-żwirowych jest zróżnicowana i wynosi od kilku do kilkudziesięciu metrów, a lokalnie brak jest pokrywy czwartorzędowej, zwierciadło wody gruntowej kształtuje się na zmiennym poziomie w zależności od miąższości utworów lodowcowych oraz od podścielających lub przedzielających je utworów gliniastych.

Zwierciadło wody swobodne lub pod ciśnieniem do 1,5 atm. występuje na różnej głębokości. Wydajność z pojedynczych utworów jest zróżnicowana i waha się od 0 do kilku m³/h. Poziom ten jest eksploatowany przez studnie kopane.

Piętro wodonośne jurajskie

Z uwagi na różne wykształcenie utworów jurajskich wyróżniamy następujące poziomy wodonośne:

• piaskowców międzyrudnych,
• piaskowców kościeliskich
• retyko-liasu

Poziom piaskowców międzyrudnych posiada zmienne rozprzestrzenienie i zmienną wydajność poniżej 0,5 m³/h/1m depresji.

Poziom piaskowców  kościeliskich występuje w północnej części gminy. Najbardziej wodonośna jest spągowa część piaskowców kościeliskich. Granica występowania stropu warstwy wodonośnej oscyluje w granicach 4-80 m. Wody szczelinowe i warstwowe występują pod znacznym ciśnieniem. Możliwość uzyskania wydajności jednostkowej jest rzędu kilku m³/h/1m depresji. Jest  to  podstawowy poziom wodonośny obszaru gminy.

Poziom retyko-liasu zalega w południowej części gminy. Charakteryzuje się mało korzystnymi  warunkami hydrogeologicznymi ze względu na bardzo duże zmienności warstw wodonośnych /wody szczelinowo-warstwowe/ i niewielką wydajnością jednostkową poniżej   1 m³/h/1m. depresji.

 

WARUNKI POGODOWE I KLIMATYCZNE

Gmina Przystajń położona jest, podobnie jak cała Polska, w strefie umiarkowanej, środkowoeuropejskiej. Warunki pogodowe i klimatyczne są tu kształtowane w mniejszym stopniu przez lokalne czynniki, aniżeli przez napływające masy powietrza.

Nad nasz teren napływają prawie wszystkie typy mas powietrznych wyróżniane na półkuli północnej. Głównie jest to powietrze podzwrotnikowo-morskie przychodzące z wyżu  azorskiego  oraz   polarno-morskie   znad  północnego  Atlantyku.  Ich  wyraźny wpływ zaznacza się przez ponad połowę dni w roku, zwłaszcza latem oraz na początku i końcu zimy. Przynoszą one ze sobą zachmurzenie i deszcze. Latem są przyczyną dużych opadów, a zimą odwilży i mgieł. Gmina Przystajń leży w Częstochowsko-Kieleckiej dzielnicy rolniczo-klimatycznej, charakteryzującej się długością okresu wegetacyjnego 200-210 dni, opadem 700-800 mm, liczbą dni z przymrozkiem 112-130, czasem trwania pokrywy śnieżnej – 50-80 dni.

 

Warunki termiczne

Średnia temperatura roczna wynosi +7,5^ºC, średnia temperatura miesiąca najchłodniejszego /stycznia/ -2,5^ºC, zaś najcieplejszego /lipca/ od +17,5^ºC do +18^ºC. Średnia roczna liczba dni z przymrozkiem wynosi 120-125. Okres bezprzymrozkowy wynosi 150-160 dni. Dni zimowych jest średnio w roku 40, przy czym zanikają one już w marcu. Okres wegetacyjny średnio w wieloleciu trwa ok. 213 dni.

 

Wilgotność powietrza i częstotliwość mgieł.

W ciągu roku wilgotność względna osiąga najwyższą wartość w miesiącach zimowych /ponad 80%/, najniższe wartości osiąga w końcu wiosny i początku lata. Wartości niedosytu wilgotności osiągają swoje maksimum latem /powyżej 6/, a minimum  w miesiącach zimowych.  Występowanie mgieł jest bardzo zróżnicowane przestrzennie. Liczba mgieł na obszarze gminy jest znaczna i sięga 50-60 dni w roku, przy maksimum jesienno-zimowym oraz minimum w końcu wiosny i lata.

 

Zachmurzenie

Dni pochmurnych w roku jest średnio 120-150. Najczęściej występują one od listopada do stycznia, kiedy stanowią ponad połowę dni miesiąca; natomiast najrzadziej występują  w sierpniu.

 

Opady atmosferyczne

Średnia  roczna  suma  opadów  atmosferycznych wynosi 650-700 mm.  Dni z opadem jest średnio w roku około 170, przy maksimum w styczniu i grudniu oraz minimum we wrześniu i październiku. Opad śnieżny występuje w około 50 dniach od listopada do marca.

 

Wiatry

Na terenie gminy najczęstszym kierunkiem wiatru jest kierunek zachodni. Zimą i jesienią obok wiatru zachodniego wyraźnie przeważa kierunek południowo-zachodni, wiosną i latem – północno-zachodni.

Wiatry południowe występują z większą częstotliwością w chłodnej porze roku, północne  w ciepłej. Największe prędkości wiatru notowane są z kierunków południowych, południowo-zachodnich i zachodnich. Największa częstotliwość wiatrów silnych obserwowana jest  w chłodnej porze roku.

 

SZATA ROŚLINNA

Lasy

Lasy na terenie gminy Przystajń zajmują łącznie powierzchnię 2711 ha, w tym lasy państwowe – 2208 ha. Lasy państwowe w całości są położone na terenie nadleśnictwa Herby. Pod względem przyrodniczym lasy te znajdują się w zasięgu Krainy VI-tej tzw. Krainy Małopolskiej, 6-tej dzielnicy przyrodniczo-leśnej tzw. Woźnicko- Wieluńskiej.

Na terenie gminy występują lasy o różnych typach siedliskowych. Dominuje suboceaniczny bór świeży, znacznie zróżnicowany - od wariantu suchego, aż do postaci wilgotnych, przechodzącej w śródlądowy bór wilgotny.  Do często spotykanych zbiorowisk należy także kontynentalny bór mieszany. Wśród występujących drzewostanów zdecydowanie dominującym gatunkiem jest sosna. Zajmuje ona aż 90 % ogólnej powierzchni zalesionej.  Prócz sosny dominującymi gatunkami są także: olsza–4,7 %, brzoza–2,7 % i dąb–1,4 % powierzchni zalesionej. Obok w/w gatunków niewielką powierzchnię /poniżej 1 %/ zajmuje świerk, buk i modrzew.

Wiek występujących drzewostanów kształtuje się następująco: do 40 lat - 35,7 % ;  41-60 lat - 25,7 %;  61-80 lat – 23,8 %; pow. 80 lat - 14,8 %.

Pozostała roślinność

Flora gminy jest mało zróżnicowana, a przede wszystkim brak jest gatunków rzadkich. W tej sytuacji do najciekawszych gatunków roślin zaliczyć można:

- Trzcinnik owłosiony – trawa rozłogowa.  Występuje w lasach w Kamińsku na  niewielkich płatach  bagiennego boru trzcinowego;

- Szczodrzeniec czerniący – niewysoki /30-100 cm/ krzew z rodziny motylkowatych. Występuje w  lasach w Kamińsku.

- Janowiec ciernisty i Janowiec włosisty –  krzewy z rodziny motylkowatych. Występują  w lasach w Kamińsku.

- Wąkrota zwyczajna – gatunek subatlantycki. Spotykana na skraju lasów w dolinie Liswarty.

- Mącznica lekarska – gatunek pod częściową ochroną. Spotykany w lasach w Kamińsku.

- Turzyca drżączkowata, tzw. trawa morska – należy do  rodziny  turzycowatych czyli  tzw.  traw kwaśnych. Występuje w dolinie Pankówki blisko jej uregulowanych brzegów oraz melioracyjnych kanałów k. Kuźnicy Starej.

- Goździeniec okółkowy – dwuletni chwast z rodziny  goździkowatych  o  licznych rozesłanych  łodyżkach. Znaleziony na pogorzelisku leśnym w Kamińsku.

- Rudbekia naga – bylina z rodziny złożonych, dorastająca do wysokości 2 m.  Spotykana wśród zarośli  wierzbowych przy uregulowanym korycie Liswarty m.in. koło wsi Kuźnica Nowa i Ługi-Radły.

- Riccia fluitans  - wątrobowiec o małych wstęgowatych plechach.  Znaleziony w zbiorniku wodnym w Widawie, gdzie na powierzchni wody utrzymują się jej dość duże skupienia.

 

ŚWIAT ZWIERZĘCY

Istniejące informacje o faunie terenu gminy Przystajń są fragmentaryczne i dotyczą jedynie ptaków oraz ssaków. Z motyli stwierdzono występowanie kilkunastu pospolitych i szeroko rozpowszechnionych  gatunków, zaś  z  chrząszczy przedstawicieli biegaczowatych. W latach 1985-1990 odnotowano 83 gatunki ptaków lęgowych.

Z ssaków odnotowano następujące gatunki: kret, ryjówka aksamitna, ryjówka malutka, rzęsorek rzeczek, nietoperze: nocek duży i gacek wielkouch, dziki królik, zając, wiewiórka, nornica ruda, polnik bury, polnik zwyczajny, mysz domowa, szczur wędrowny, badylarka, mysz polna, lis, borsuk, kuna leśna, kuna domowa, tchórz zwyczajny, gronostaj, łasica łaska, dzik, sarna i jeleń szlachetny.

*Rozdział opracowano na podstawie „Inwentaryzacji przyrodniczej Gminy Przystajń” autorstwa Janusza Hereźniaka.